Help mee!

De oogproblemen van Mozart en Bach

Voor deze rubriek vragen wij oogartsen ons te informeren over oogaandoeningen. Zo bezochten wij oogarts dr. Richard Zegers (47), werkzaam in het Diakonessenziekenhuis in Utrecht en Zeist. Naast de algemene oogheelkunde zijn glaucoom(chirurgie) en cataract(chirurgie) zijn specialiteiten maar in ons gesprek gaat het al snel over heel andere zaken. Zegers is zo'n man die zich kennelijk bij alles wat hij hoort beweren, afvraagt: 'Klopt dat eigenlijk wel?' Die eigenschap heeft ertoe geleid dat hij met passie de meest uiteenlopende dingen heeft onderzocht waaronder de oogproblemen van Bach en Mozart.

Zegers promoveerde in 2008 op de ziekten, doodsoorzaken en oogproblemen van zowel Bach als Mozart. Bij zijn onderzoek naar Bach heeft hij het kerkbestuur van de Thomaskirche in Leipzig zelfs de stuipen op het lijf gejaagd met zijn voorstel om de overblijfselen van de in 1750 gestorven componist te onderzoeken.

Waarom zou u dat willen?

Wel, ik ben er voor 90 procent van overtuigd dat het niet Bach is, die daar begraven ligt.Bach werd aanvankelijk op een andere plek begraven maar anderhalve eeuw later, in 1894, wilde men hem een waardiger rustplaats geven. Niemand wist echter precies waar hij lag. Wel wist men dat zijn kist van eikenhout was en ook dat in datzelfde jaar nog elf andere Leipzigers in zo'n kist begraven waren. Een ploegje is gaan spitten en bij de eerste de beste eikenhouten kist waarin ze een man van ongeveer 65 jaar vonden, moeten ze hebben gedacht dat dit Bach moest zijn. Een bekende anatoom, Wilhelm His, heeft beweerd dat dat klopte maar zijn onderzoeksmethoden zijn zeer discutabel.

Hoezo?

Hij liet met de schedel als uitgangspunt en met een schilderij waarop Bach stond afgebeeld als voorbeeld een buste maken. Die leek precies op Bach zoals Bach een paar jaar voor zijn dood was geschilderd. Geen echt bewijs dus. Ook beweerde een zekere Wolfgang Rosenthal later dat er aan het skelet afwijkingen te zien waren die veel zouden voorkomen bij kerkorganisten. Voor mijn promotie hebben we dit onderzoek bij twaalf hedendaagse kerkorganisten herhaald en we hebben geen spoor van de zogenoemde 'Organistenkrankheit' kunnen vinden.

Dus?

Dus kunnen we alleen maar aantonen of het hier echt om Bach gaat als we DNA-onderzoek doen. Een van Bachs zonen ligt begraven in Hamburg en er leven nog afstammelingen van een gemeenschappelijke voorouder. Maar het kerkbestuur wil er niet aan. Het graf is natuurlijk een trekpleister.

En welke oogproblemen had de componist?

Ik ga ervan uit dat hij bijziend was. Om noten te kunnen lezen en schrijven moet je van dichtbij goed kunnen zien. Bekend is dat zijn ogen op latere leeftijd achteruit gingen. Ik denk dat hij een troebele lens had, dus staar. We weten dat hij daar in zijn laatste levensjaar tweemaal aan geopereerd is door de Engelsman John Taylor die een zogenoemde 'staarsteek' uitvoerde. Daarbij drukte hij de lens zonder verdoving met een naald naar beneden. Zo'n staarsteek kon veel ernstige en pijnlijke complicaties tot gevolg hebben. Taylor liet een verband op het geopereerde oog achter dat pas na vier dagen verwijderd mocht worden. Zelf was hij dan alweer vertrokken zonder zich om het resultaat te bekommeren. Bronnen spreken van pijnlijke ogen en zelfs van 'volledige blindheid' na de operaties. Vier maanden daarna stierf Bach.

En hoe zat het met de ogen van Mozart?

Op portretten zie je dat zijn ogen enigszins uitpuilen wat ook door tijdgenoten is beschreven. Op zijn elfde liep Mozart een pokkeninfectie op. Door littekens in zijn gezicht kunnen naar buiten gedraaide oogleden zijn ontstaan. Ook is het mogelijk dat de oogkassen wat krap zijn aangelegd. Zijn vader heeft in een van zijn brieven over een lichte bijziendheid geschreven. Er is ook geopperd dat de componist wellicht aan de ziekte van Graves leed. Daarbij zie je, door een slecht werkende schildklier ook wel grote, uitpuilende ogen. Maar dat lijkt me zeker niet het geval te zijn. Alle andere kenmerken die daarbij horen zoals gewichtsverlies, een tremor, traagheid en passiviteit stroken niet met wat wij van Mozart weten.

U hebt ook geprobeerd te ontdekken waaraan hij gestorven is?

Ja, het fascineerde me dat daar in de loop van de jaren zoveel verschillende theorieën over zijn geweest. Een Berlijnse krant schreef een week na Mozarts dood dat hij zou zijn vergiftigd. Later werd gezegd dat hij stierf aan een overdosis kwik omdat hij aan syfilis zou hebben geleden. Weer later ging het over reumatische koorts, een onhygiënische aderlating en een worminfectie omdat hij te kort gebakken varkensvlees gegeten zou hebben. Er is gewoon niet veel over bekend omdat vrijwel alles wat erover geschreven is, is opgetekend door leken. Mozarts schoonzus schreef 33 jaar na zijn overlijden dat hij enorm opzwol. Zodanig dat hij zich niet meer in bed kon omdraaien. Nadat een koud kompres op zijn gloeiende voorhoofd was gelegd raakte hij buiten bewustzijn en stierf hij.

En hebt u nog een andere mogelijkheid gevonden?

Ja, vanwege het verhaal over het gezwollen lichaam denk ik aan een streptokokinfectie die de nieren heeft aangetast. Als dat gebeurt, kan de patiënt niet meer plassen en zwelt hij op. Dan stapelen zich ook gifstoffen op. Het is een onaangename dood.De tweede man van Mozarts weduwe schreef daarover dat het ging over een ziekte die in het Wenen van 1791, het sterfjaar van Mozart, meer voorkwam. Wel, ik ben in de archieven gedoken en heb ongeveer 5000 sterfgevallen uit de winter van 1791 en het jaar ervoor en erna onderzocht. En ja, alleen in 1791 was er een uitbraak van zogenaamde Wassersucht, met de zelfde kenmerken als die van Mozart. Onder de doden waren ook soldaten. Mogelijk heeft hij de bacterie opgelopen via een soldaat die in het orkest speelde dat hij twee dagen voor zijn ziekte dirigeerde. We weten dat soldaten vaak als muzikant bij beunden. Maar het blijft slechts een hypothese; als er geen nieuwe informatie beschikbaar komt, zal het daar waarschijnlijk altijd bij blijven.

Truus Rütter Uit: De Stem van Grave 66-4, december 2016 

Meer Oogaandoeningen

Deze website is drempelvrij